فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی |
| تاریخ نگارش | دوران صفویه |
| موضوع | درباره مساجد و مدارس |
| زبان | فارسی |
| به کوشش | رسول جعفریان |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۳ش |
فَرائدُ الْفَوائد در احوال مدارس و مساجد، نوشته محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی (درگذشته ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ق). نویسنده در این کتاب به معرفی و تاریخچه مساجد و مدارس می‌پردازد، وی از احکام مسجد، آداب تعلیم و تربیت و انحراف قبله سخن به میان آورده است. تبریزی به مناسبت از برخی دانشمندان امامیه و تربیت یافتگان مدرسه شیخ لطف الله نیز نام می‌برد. او در پایان کتاب، به آداب زیارت، احکام کلیسا، کنیسه و صومعه نیز اشاره دارد. احتمالاً نگارش این کتاب را در ۱۱۲۲ به انجام رسانده است.
محمد باقر خوانساری در نگارش روضات الجنات از این کتاب استفاده کرده است. فرائد الفوائد در ۱۳۷۳ش در تهران با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است.
نویسنده
محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی (درگذشته ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ق)، عالم شیعی قرن دوازدهم قمری است. او از جانب سلطان حسین صفوی تولیت و نظارت مدرسه شیخ لطف الله را به عهده داشت.
محتوا
این کتاب مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است، و هر باب شش فصل دارد.
- باب اول شامل بحث لغوی درباره واژه مسجد، اشاره به آیات و احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و ادعیه ورود به مسجد و عبادت در آن است. تبریزی در ضمن برشمردن محرّمات و مکروهات ورود به مسجد، بحث تنباکو را مطرح می‌سازد که نشان می‌دهد دامنه مجادلات فقهی در این باب، که از ابتدای عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است. دیگر مطالب این باب عبارتند از:
- تاریخچه بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد مانند مسجدالحرام، مسجد النبی و مسجد کوفه
- اشاره به انحراف قبله برخی شهرها و مساجد، از جمله مقدار انحراف قبله مسجد جامع قدیم و مسجد جدید عباسی در اصفهان و مسجد جامع تبریز.
- باب دوم شامل بحث لغوی درباره واژه مدرسه، ذکر آداب تعلیم و تربیت، تاریخچه بنای مدارس بویژه در اصفهان، اشاره به امور مالی و نحوه اداره مدارس است. به رغم اینکه دوره صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت مدرسه‌سازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمی‌دهد. در فصل ششم به ذکر نام تربیت‌یافتگان مدرسه شیخ لطف الله می‌پردازد و نیز از دانشمندان امامیه چون، آقاحسین خوانساری، شمس الدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمه العین و آقا محمد باقر خاتون‌آبادی نام می‌برد. تبریزی این مدرسه را نزد شیعیان، هم‌شأن نظامیه نزذ اهل سنّت می‌داند.
- خاتمه کتاب، درباره آداب زیارت، احکام کلیسا، کنایس، صومعه‌ها و دیگر مسائل است. تبریزی به رغم گرایش به زهد و ریاضت، مشوق گوشه‌نشینی نبوده و به صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال شیخ صفی‌الدین اردبیلی بر پایبندی وی به شریعت تأکید ورزیده است.
اهمیت
فرائدالفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی درباره مساجد و مدارس عصر صفوی و همچنین روش‌های تعلیم و تربیت با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه اهمیتی ویژه دارد.
منابع
- تبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه، و نام آنها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است. برخی از نقل قول‌های وی برگرفته از بحارالانوار است.
وضعیت
- بعدها فرائد الفوائد در دسترس میرزا محمدباقر خوانساری بوده، و او بنا به نوشته خود در روضات الجنات، در شرح حال برخی از علما از این اثر بهره جسته است.
- آقا بزرگ تهرانی نیز از فرائدالفوائد به نقل از خوانساری سخن گفته و گویا خود وی به آن دسترسی نداشته است.
- جلال‌الدین همائی در ضمن معرفی سردابه‌ای که در پشت مسجد شیخ لطف‌الله و در جنب مدرسه خواجه ملک بوده و به مقبره ابن سینا شهرت داشته است، می‌نویسد که سالها در پی فرائدالفوائد بوده اما آن را نیافته است. ظاهراً وی نیز از طریق روضات الجنات با نام این کتاب آشنا شده است.
- ایرج افشار نسخه‌ای از این اثر را در فهرست کتابخانه دولتی آلمان (کتابخانه پادشاهی برلین) یافته و در ۱۳۵۳ش آن را در عامری‌نامه معرفی کرده است. فرائد الفوائد در ۱۳۷۳ش در تهران بر پایه ریزفیلم همین نسخه با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ ر. ک: تبریزی، ص۲۴، ۲۹۱؛ خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ ر. ک: تبریزی، ص۲۴، ۲۹۱؛ خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ رجوع کنید به: فرائدالفوائد، ص۵۰؛ افشار، ص۱۷۶.
- ↑ فرائدالفوائد، ص۷۳، ۷۶.
- ↑ فرائدالفوائد، ص۲۸۰-۲۹۹.
- ↑ فرائدالفوائد، مقدمه جعفریان، ص۱۹.
- ↑ فرائدالفوائد، ص۲۹۵۲۹۶؛ رجوع کنید به: خوانساری، ج۳، ص۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ رجوع کنید به:افشار، ص۱۷۴.
- ↑ فرائدالفوائد، مقدمه جعفریان، ص۱۴.
- ↑ روضات الجنات، ج۳، ص۳۵۲.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، ص۱۸۳.
- ↑ رجوع کنید به:الذریعه، ج۱۶، ص۱۴۲؛ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ص۲۹۲، پانویس.
- ↑ همائی، ج۱، ص۱۰۸ و پانویس.
- ↑ عامری‌نامه،ص ۱۷۳-۱۸۳.
- ↑ .
منابع
- تبریزی، محمدزمان بن کلبعلی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، تحقیق رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۴ش.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، تحقیق احمد منزوی، تهران، ۱۳۳۷ش.
- افشار، ایرج، «درباره فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد»، در عامری‌نامه: مشتمل بر هجده مقاله تحقیقی و تاریخی، تهران، یغما، ۱۳۵۳ش.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، تحقیق علی نقی منزوی، تهران، ۱۳۷۲ش.
- همائی، جلال‌الدین، مقالات ادبی: «رابطه ابن‌سینا با اصفهان»، ج۱، تهران، ۱۳۶۹ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: